GOC: Η Παιδεία στις Διδαχές του Aγίου Κοσμά του Αιτωλού

Αλεξάνδρου – Ελευθερίου Ινεπολόγλου

Φοιτητού Θεολογικής Σχολής Θεσσαλονίκης ΑΠΘ

Η Παιδεια στις Διδαχες

του αγιου Κοσμα του Αιτωλου

ΠΕΡΙΕΧΟΜΕΝΑ

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ…………………………………………………….Σελίδα 3

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής αγίου Κοσμά του Αιτωλού…………………Σελίδα 4

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄

Ο βιος του αγίου Κοσμά του Αιτωλού……………………………………Σελίδα 5
Το έργο του αγίου Πατρός………………………………………………...Σελίδα 8

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄

Αποδελτίωση των σχετικών με την Παιδεία χωρίων από τις Διδαχές του αγίου Κοσμά του Αιτωλού………………………………………………………………….Σελίδα 10

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ

Α. ΠΗΓΕΣ

ΚΑΝΤΙΩΤΟΥ ΑΥΓΟΥΣΤΙΝΟΥ (Επισκ.) Κοσμάς ο Αιτωλός. Αθήναι: εκδ. Ο Σταυρός, 1981.

ΜΕΝΟΥΝΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές (και βιογραφία). Αθήνα:εκδ. Τήνος, 1979.

Β. ΒΟΗΘΗΜΑΤΑ

ΜΑΜΑΣΟΥΛΑ ΜΑΡΙΑ Παιδεία και Γλώσσα στον άγιο Κοσμά τον Αιτωλό. Διδακτορική Διατριβή, Γιάννενα, 2001. (http://thesis.ekt.gr/thesisBookReader/id/13147#page/1/mode/2up)

Αρχιμανδρίτου ΙΑΚΩΒΟΥ ΚΑΝΑΚΗ Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός για την παιδεία.

(https://www.pemptousia.gr/2019/08/o-agios-kosmas-o-etolos-gia-tin-pedia/)

ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΕΚΕΡΗ Ιστορικό της ανακήρυξης του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού «ως Προστάτου της Δασικής Υπηρεσίας της Ελλάδας και των υπαλλήλων αυτής»

(https://dasarxeio.com/2016/08/23/34049/)

ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Το ιστορικό πλαίσιο της εποχής αγίου Κοσμά του Αιτωλού

Η περίοδος του 17^ου αιώνα μ.Χ. βρίσκει την Ελληνική επικράτεια κάτω από τον Τουρκικό Ζύγό. Οι Έλληνες αναγκάζονται να ζουν υποδουλωμένοι στους Οθωμανούς Τούρκους. Αυτό είχε σημαντικές επιπτώσεις. Το Οθωμανικό κράτος είναι πιστό στον Μουσουλμανισμό. Αυτό είχε ως αποτέλεσμα οι Χριστιανοί της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας να έρθουν σε δεύτερη μοίρα. Μέσα σε αυτήν την Τουρκοκρατούμενη Ελλάδα, και συγκεκριμένα κατά το έτος 1714, γεννιέται και ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, ο οποίος και αγωνίστηκε για τον Χριστιανισμό και την Ελληνική Παιδεία στην κατεχόμενη από τους Οθωμανούς Τούρκους Ελληνική Επικράτεια.

Ο πατροκοσμάς υπήρξε για την γεννιά του ένας γνήσιος και αληθινός ιεραπόστολος.[1] Έφερε εις πέρας την εντολή εκείνη του Κυρίου ημών Ιησού Χριστού, «πορευθέντες μαθητεύσατε πάντα τα έθνη» Στον αιώνα αυτόν που έζησε ο Πατροκοσμάς, υπήρξε για τον Χριστιανισμό της Ανατολής αιώνας μεγάλης σημασίας της Ορθοδόξου πίστεως. Οι άρχοντες της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, όλοι φανατικοί οπαδοί του Κορανίου και του προφήτη Μωάμεθ, πίεζαν τους Χριστιανούς της Αυτοκρατορίας να απαρνηθούν την πίστη τους και να ασπαστούν το Ισλάμ.

Σημαντικό είναι να αναφερθεί βεβαίως και το γεγονός, ότι ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός συνέβαλε σημαντικά στην παιδεία, αλλά και στην ίδρυση σχολείων. Σύμφωνα με τον ίδιο τον Άγιο: το σχολείο είναι ο ναός της αληθινής γνώσης και έτσι μέσα σε αυτό «ιερουργούν» οι εκπαιδευτικοί, όχι σε πέτρινες πλάκες, αλλά στις καρδιές των παιδιών.[2]

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Α΄

Ο βιος του αγίου Κοσμά του Αιτωλού

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός γεννήθηκε κατά το έτος 1714 στο χωριό Μέγα Δένδρο της Αιτωλοακαρνανίας. Εκείνη την περίοδο, η Ελλάδα βρισκόνταν υπό Οθωμανική κατοχή.[3] Το κοσμικό του όνομα ήταν Κώνστας. Πρώτος βιογράφος του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, είναι ο σύγχρονός του Νικόδημος ο Αγιορείτης. Μάλιστα, ο Άγιος Νικόδημος ο Αγιορείτης, θα πρέπει να θεωρηθεί ως ο πιο αξιόπιστος βιογράφος του πατροκοσμά, σε σχέση με τους Παπακυριακού και Μιχαλόπουλο.

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός θα πρέπει να άρχισε να μαθαίνει γράμματα από μικρή ηλικία. Τα πρώτα του γράμματα τα έμαθε κοντά στον ιεροδιάκονο Γεράσιμο Λίτσικα στην Σιγδίτσα της Παρνασσίδας. Γύρω στα είκοσί του χρόνια, ο πατροκοσμάς έλαβε την εγκύκλιο μόρφωσή του υπό την επίβλεψη του ιεροδιακόνου Ανανία.

Αφού ολοκλήρωσε και την εγκύκλιο μόρφωσή του, αναχώρησε για την Αθωνιάδα πολιτεία, προκειμένου να φοιτήσει στην εκεί ιερατική σχολή, αλλά και να μονάσει στην συνέχεια, στην Ιερά Μονή Φιλοθέου. Ο Άγιος είχε πει χαρακτηριστικά: «Επήγα και εις το ΄Αγιον ΄Ορος και έκλαιγα διά τες αμαρτίες μου δεκαεπτά χρόνους»[4].

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός πιθανολογείται ότι έμεινε στο Άγιον Όρος κατά τα έτη 1750-1760. Έλεγε χαρακτηριστικά ο Άγιος Κοσμάς για την μόρφωσή του: «Και εγώ από το σχολείον έμαθα τα εικοσιτέσσερα γράμματα….έμαθα και πεντέξι ελληνικά…[5] Είναι άγνωστο το περιεχόμενο της μόρφωσης του αγίου πατρός.

Ο Άγιος Κοσμάς αποχώρησε από το περιβόλι της Παναγιάς το έτος 1760. Από εκεί, πήγε στην βασιλεύουσα Κωνσταντινούπολη, όπου και ζήτησε και έλαβε την ευλογία του τότε προκαθημένου του Οικουμενικού Θρόνου της πρωτοθρόνου εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, Οικουμενικού Πατριάρχου Σεραφείμ, προκειμένου να αρχίσει την κηρύγματά του. Όπως μας πληροφορεί ο Νικόδημος ο Αγιορείτης, η πρώτη περιοδεία του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, έγινε στην Ηπειρωτική Ελλάδα. Σημαντικό είναι βέβαια να σημειωθεί, ότι σε κατά την διαρκειά των περιοδειών του για την κηρυγματική του δράση, ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, πέρασε ξανά από την Κωνσταντινούπολη το έτος 1774, προκειμένου να λάβει νέα ευλογία από τον νέο προκαθήμενο της πρωτοθρόνου Εκκλησίας της Κωνσταντινουπόλεως, οικουμενικό πατριάρχη Σωφρόνιο, ώστε να αρχίσει μια νέα περιοδεία κηρυγμάτων, αλλά και από τον Άγιον Όρος, το 1775, προκειμένου να παραμείνει εκεί για λίγο καιρό και να μελετήσει. Άγνωστος παραμένει ο αριθμός των περιοδειών του Αγίου από τους μελετητές. Συγκεκριμένα, κάποιοι μελετητές υποστηρίζουν πως οι περιοδείες του πατροκοσμά είναι τρεις, ενώ κάποιοι άλλοι υποστηρίζουν πως είναι τέσσερις. Λίγες πληροφορίες για τα κηρύγματα του Αγίου, συναντάμε και στο έργο του Αγίου «Οι Διδαχές».

Ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός βρήκε μαρτυρικό θάνατο από τους Οθωμανούς Τούρκους κάτα το έτος 1779. Ως ημέρα του μαρτυρίου του χρονολογείται η 24^η Αυγούστου 1779. Δεν έχει εξακριβωθεί η αιτία του μαρτυρίου του. Μια πιθανή αιτία, είναι η μεταφορά του παζαριού από την Κυριακή στο Σάββατο, κάτι που κατάφερε ο Άγιος με την δύναμη των κηρυγμάτων του. [6] Ο θάνατος του Αγίου προήλθε από απαγχονισμό. Ο Άγιος ήταν τότε 65 ετών.

Στις 24 Αυγούστου 1961, η Αγία και Ιερά Σύνοδος του Οικουμενικού Πατριαρχείου Κωνσταντινουπόλεως, υπό την πατριαρχία του Οικουμενικού Πατριάρχου Αθηναγόρου, τον κατέταξε στο Αγιολόγιο της Ορθοδόξου Εκκλησίας μας. Κλείνοντας, σημαντικό είναι να αναφερθεί και το γεγονός, ότι το έτος 2016, ανακηρύχθηκε προστάτης Προστάτης της Δασικής Υπηρεσίας της Ελλάδας και των υπαλλήλων αυτής.[7]

Το έργο του αγίου Πατρός

Το έργο του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού, βασίζεται στις λεγόμενες «Διδαχές» και «Προφητείες» του εν Αγίοις ημών πατρός. Πρόκειται για κηρύγματα τα οποία έκανε ο πατροκοσμάς όσο ήταν στην ζωή. Οι «Διδαχές» ήταν ο κύριος τρόπος δράσης του Αγίου Πατρός, ανάμεσα στον υποδουλωμένο από τον Οθωμανικό ζυγό Ελληνικό λαό.[8] Οι Διδαχές του Αγίου Κοσμά του Αιτωλού αποτελούν επτά στον αριθμό.

Μέχρι τις μέρες μας, έφθασαν σε εμάς εικοσιέξι κείμενα του Αγίου Πατροκοσμά από τα κηρύγματά του.[9] Όμως, προκύπτει ένα σημαντικό πρόβλημα. Το πρόβλημα αυτό αφορά στην πιστότητα και την εγκυρότητά τους προς τον λόγο του Αγίου, καθώς ο Άγιος πατέρας, δεν έγραψε ο ίδιος τα κηρύγματά του, αλλά γράφτηκαν από το ακροατήριό του. Επομένως, αυτό είχε ως αποτέλεσμα να μην σωθεί, αλλά ούτε και να υπάρξει ποτέ κάποιο πρωτότυπο κείμενο από τα κηρύγματα του Αγίου.

Όμως, άλλο ένα πρόβλημα που εμφανίζεται, είναι το εξής: Πολύ συχνά, δύο ή περισσότερα κείμενα του Αγίου πατρός τυγχάνουν να είναι ίδια ως προς ένα σημείο , ενώ από ένα σημείο και έπειτα, τα νοήματα των κειμένων, αρχίζουν και εμφανίζουν ομοιότητες προς άλλα κείμενα, άσχετα μέχρι εκείνη την στιγμή.

Ας δούμε ένα παράδειγμα του μελετητή Απ. Βακαλόπουλου: «Οι σωζόμενες διδαχές του δεν έχουν γραφτή από τον ίδιο, αλλά από θερμούς μαθητές του, οι οποίοι τον ακολουθούσαν πιστά στις ιεραποστολικές περιοδείες του. Την υπόθεσή μου επιβεβαιώνει η παρουσία ερωταποκρίσεων στις διδαχές του, με ονόματα, που αναφέρονται στους ακροατές του, καθώς και η απροσδόκητη πολλές φορές μετάβαση από το ένα θέμα στο άλλο. Η κάθε διδαχή του δεν φαίνεται να αποτελεί το περιεχόμενο μιας ομιλίας του, αλλά είναι σύνθεση επί μέρους ομιλιών, που έκανε σε διάφορους τόπους. Αλλιώς δεν εξηγείται η ανωμαλία ως προς την διαδοχή των θεμάτων, που συζητούνται, καθώς και η συχνή επανάληψη των ίδιων διηγήσεων και ιδεών».[10]

Μέσα στο ποιμαντικό του έργο, ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, αγωνίστηκε και για την παιδεία. [11] Πονούσε πολύ για το «απαίδευτον». Μέσα από την παιδεία ο Άγιος ήθελε να καλλιεργήσει το λεγόμενο «Ρωμαίικο». Έλεγε ότι με την παιδεία ο άνθρωπος φωτίζεται και ότι εκείνοι οι γονείς που δεν επιτρέπουν στα παιδιά τους να μορφωθούν, διαπράττουν αμάρτημα. Σύμφωνα με τον πατροκοσμά, η παιδεία έπρεπε να είναι για όλους και μάλιστα δωρεάν. Επιθυμούσε μια χριστοκεντρική παιδεία και λυπόταν για την έλλειψη της παιδείας από την πλευρά των Οθωμανών Τούρκων.

Ο Άγιος μίλησε ακόμα και για την θέση της παιδείας στο Ευαγγέλιο. Το Ευαγγέλιο ήταν γραμμένο στην Ελληνική γλώσσα και για να το κατανοήσει κανείς είναι αναγκαίο να ομιλεί και να γράφει την Ελληνική γλώσσα.

Απ΄ όπου πέρασε ο ιερομόναχος Κοσμάς για να κηρύξει, έχτιζε και σχολεία. Ο Άγιος πατέρας πίστευε πολύ στον θεσμό του σχολείου. Έλεγε ότι το σχολείο είναι ο ναός της αληθινής γνώσης κι έτσι μέσα σε αυτό, οι εκπαιδευτικοί «ιερουργούν» όχι σε πέτρινες πλάκες, αλλά στις καρδιές των μαθητών τους.

ΚΕΦΑΛΑΙΟ Β΄

Αποδελτίωση των σχετικών με την Παιδεία χωρίων από τις Διδαχές του αγίου Κοσμά του Αιτωλού

Διδάσκαλος και Διδασκαλία

ΜΕΝΟΥΝΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές (και βιογραφία). Αθήνα:εκδ. Τήνος, 1979, Διδαχή Α1, 4, σ. 115.

«Πρέπον και εύλογον είναι, αδελφοί μου, ένας διδάσκαλος όταν θέλη να διδάξη να εξετάζη πρώτον τι ακροατάς, ομοίως και οι ακροαταί να εξετάζουν τι διδάσκαλος είναι. Και εγώ, αδελφοί μου, οπού αξιώθηκα και εστάθηκα εις αυτόν τον άγιον τόπον, τον αποστολικόν, διά την ευσπλαχνίαν του Χριστού μας, εξέταξα πρώτον δια λόγου σας και έμαθα πως με την χάριν του Κυρίου μας Ιησού Χριστού και Θεού δεν είστενε Έλληνες, δεν είστενε ασεβείς, αιρετικοί,/ άθεοι, αλλά είστενε ευσεβείς ορθόδοξοι χριστιανοί, πιστεύετε και είστε βαπτισμένοι εις το όνομα του Πατρός και του Υιού και του Αγίου Πνεύματος, και είστε τέκνα και θυγατέρες του Χριστού μας. Και όχι μόνον δεν είναι άξιος να σας διδάξω, αλλά μήτε τα ποδάρια να σας φιλήσω, διατί ο καθένας από λόγου σας είναι τιμιώτερος από όλον τον κόσμον»

Σχόλιο: Εδώ ο Άγιος Κοσμάς ο Αιτωλός, εξηγεί πως πρέπει να είναι ένας διδάσκαλος. Ο διδάσκαλος θα πρέπει να εξετάζει τι ακροατές έχει. Ακόμη εξηγεί ότι ένας εκπαιδευόμενος, θα πρέπει και αυτός να εξετάζει τον εκπαιδευτικό που θέλει να τους διδάξει. Τέλος, με το παράδειγμα που δίνει ο Άγιος, καταλαβαίνουμε ότι ο διδάσκαλος, πρέπει να είναι ταπεινός και να έχει το μέτρο.

Ο σωστός και αφιλάργυρος διδάσκαλος

ΜΕΝΟΥΝΟΣ ΙΩΑΝΝΗΣ, Κοσμά του Αιτωλού Διδαχές (και βιογραφία). Αθήνα:εκδ. Τήνος, 1979, Διδαχή Α1, 6, σ.118

«Κάμνοντας αρχήν να διδάσκω με ήλθε ένας λογισμός: εδώ οπού περιπατώ να ζητώ να παίρνω άσπρα, διατί ήμουνα φιλάργυρος και τα αγαπούσα τα γρόσια, ναι, μα και τα φλωριά περισσότερον, όχι ωσάν την ευγενεία σας, οπού τα καταφρονάτε- ή δεν τα καταφρονάτε; Διαβάζοντας πάλιν το άγιον και ιερόν Ευαγγέλιον ηύρα και άλλον λόγον όπου λέγει ο Χριστός μας πως χάρισμα σε έδωκα και εγώ την χάριν μου, χάρισμα να την δίνης και εσύ εις τους αδελφούς σου, χάρισμα να διδάσκης, χάρισμα να συμβουλεύης, χάρισμα να εξομολογάς και ανίσως και ζητήσης να πάρης τίποτε πληρωμήν δια την διδαχήν σου ή πολλά ή ολίγα ή ένα άσπρο, εγώ σε θανατώνω και σε βάνω εις την κόλασιν.»

Σχόλιο: Ο σωστός ιεροκήρυξ και ιεροδιδάσκαλος, δεν πρέπει να αμοίβεται για τις υπηρεσίες που προσφέρει προς τον λαό Του Θεού. Οφείλει άμισθα να προσφέρει τις υπηρεσίες του προς τους Χριστιανούς.

Ο Θεός Πατέρας, η αρχή της κάθε διδαχής